برپایه‌ی نظریه‌ای زمین‌ساخت ورقه‌ای، لیتوسفر زمین از چند ورقه‌ی جدا از هم درست شده است که مرز آن‌ها بسیار لرزه‌خیز است. بیشتر زمین‌شناسان تعداد ورقه‌های بسیار بزرگ و اصلی را 6 ورقه می‌دانند که با توجه به موقعیت جغرافیایی به صورت زیر نام‌گذاری شده‌اند:

  1. ورقه‌ی آفریقا؛ 2. ورقه‌ی اوراسیا(آسیا و اروپا)؛ 3. ورقه‌ی هند؛ 4. ورقه‌ی اقیانوس آرام؛ 5. ورقه‌ی جنوبگان؛ 6. ورقه‌ی آمریکا(برخی زمین‌شناسان این ورقه را شامل دو ورقه‌ی آمریکای شمالی و جنوبی می‌دانند وشمار ورقه‌ها را 7 ورقه در نظر می‌گیرند).

  ضخامت هر کدام از این ورقه‌ها را به طور میانگین 150 کیلومتر در نظر می‌گیرند که شامل پوسته و بخش بالایی گوشته‌ی زمین است. بخش بالایی ورقه‌های اقیانوسی، مانند ورقه‌ی اقیانوس آرام، فقط از یک لایه درست شده است. اما ورقه‌های قاره‌ای، مانند ورقه‌ی ایران و عربستان، از دو لایه درست شده‌اند که بخش بالایی بیشتر از سیلیسیم و آلومینیم و بخش زیرین از سیلیسیم، منیزیم و آهن است. برخی ورقه‌ها، مانند ورقه‌ی آفریقا، ترکیبی از ورقه‌ی قاره‌ای و اقیانوسی هستند.

  بخشی از گوشته که زیر ورقه‌هاست، حالت خمیری دارد و جابه‌جایی ورقه‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد. ورقه‌ها نسبت به هم به سه حالت جابه‌جا می‌شوند:

  1. در برخی جاها دو ورقه از یکدیگر دور می‌شوند. در این جاها، که به آن‌ها حاشیه‌ی واگرا می‌گویند، مواد مذاب بیرون می‌آیند و پوسته‌ی تازه‌ای می‌سازند.

  2. در برخی جاها دو ورقه به یکدیگر برخورد می‌کنند و در فرآیندی که فرورانش نام دارد، ورقه‌ای به زیر ورقه‌ای دیگر رانده می‌شود. در این جاها، که حاشیه‌ی همگرا نامیده می‌شوند، پوسته تخریب می‌شود.

  3. در جاهای دیگر، دو ورقه از کنار هم می‌لغزند. در این جاها، که حاشیه‌ی خنثی نامیده می‌شوند، نه پوسته‌ای پدید می‌آید و نه پوسته‌ای تخریب می‌شود.

  بنابراین، در نتیجه‌ی فرآیند زمین‌ساخت ورقه‌ای، قاره‌ها و پوسته‌ی اقیانوسی پیوسته در حال دگرگونی هستند و گاهی قاره‌ای بزرگ از پیوستن دوقاره‌ی کوچک‌تر پدید می‌آید و گاهی قاره‌ای به دو قاره‌ی کوچکتر تقسیم می‌شود. همچنین، ممکن است وسعت اقیانوسی روز به روز بیشتر شود یا از وسعت آن رفته رفته کاسته شود. برای مثال، با جوش خوردن دوقاره‌ی اروپا و آسیا کوه‌های اورال در میان قاره‌ای بزرگ اوراسیا پدید آمدند و یا با جداشدن عربستان از آفریقا وسعت آفریقا کم‌تر شد و با دور شدن آفریقا از آمریکای جنوبی، وسعت اقیانوس اطلس رفته‌رفاه افزایش یافت و این افزایش همچنان ادامه دارد.

  اکنون پس از این یادآوری، ببینیم در پی برخورد یک ورقه‌ی اقیانوسی به یک ورقه‌ی قاره‌ای چه رخ می‌دهد؟ همان‌گونه که گفته شد در حاشیه‌های همگرا دو ورقه با یکدیگر برخورد می‌کنند و یکی به زیر دیگری می‌رود ودر نتیجه تخریب پوسته‌ای رخ می‌دهد. این حاشیه‌ها را می‌توان در جای برخورد دو ورقه‌ی اقیانوسی، در جای برخورد دو ورقه‌ی قاره‌ای و در جای برخورد یک ورقه‌ی اقیانوسی با یک ورقه‌ی قاره‌ای دید.

  در برخورد ورقه‌ی اقیانوسی و قاره‌ای، همواره یک پشته‌ی اقیانوسی نیروی پیش‌برنده را فراهم می‌کند. به این ترتیب که فشار فراهم شده از برون‌رفت مواد از شکاف میان پشته‌ی اقیانوسی، ورقه‌ی اقیانوسی را به سوی ورقه‌ی قاره‌ای می‌راند. البته، ممکن است در سوی دیگر قاره هم، نیروی حاصل از جدا شدن دو ورقه‌ از یکدیگر فشاری فراهم کند که ورقه‌ی قاره‌ای را هم به سوی ورقه‌ی اقیانوسی براند. در جای برخورد این دو ورقه، ورقه‌ی اقیانوسی که بازالتی است، به زیر ورقه‌ی قاره‌ای، که گرانیتی است، می‌رود و آرام‌آرام در اثر برخورد با گوشته ذوب می‌شود.

  خم‌شدن ورقه‌ی اقیانوسی و فرورانش آن به زیر ورقه‌ی قاره‌ای، که به نظر می‌رسد از چگالی نسبی آن ناشی می‌شود، سبب ایجاد گودالی دراز در راستای لبه‌ی ورقه‌ی قاره‌ای می‌شود. این درازگودال اغلب از رسوب خالی است و آن را چنین تفسیر می‌کنند که لبه‌ی پایینی ورقه‌ی اقیانوسی مقداری از رسوب‌های سطح ورقه‌ی قاره‌ای را با خود به درون گوشته می‌برد و مانده‌ها را در بخش پیشین ورقه‌ی قاره‌ای فشرده می‌کند. پی‌آمد این فشردگی در زمانی دراز باعث پدید آمدن کمربندهای کوهزایی می‌شود. از سوی دیگر، با فرورانش ورقه‌ی اقیانوسی همراه با رسوب‌های دریایی به درون گوشته، این مواد ذوب می‌شوند و از درز و شکاف‌های ورقه‌ی قاره‌ای به صورت آتشفشان به سطح زمین راه می‌یابند.

  بهترین مثالی که می‌توان برای برخورد ورقه‌ی اقیانوسی با ورقه‌ی قاره‌‌ای در نظر گرفت، برخورد ورقه‌ی نازکا با ورقه‌ی آمریکای جنوبی است. در این جا ورقه‌ی نازکا به سوی شرق جابه‌جا می‌شود و پس از برخورد با ورقه‌ی آمریکای جنوبی که به سوی غرب می‌رود، ورقه‌ی نازکا به زیر ورقه‌ی آمریکای جنوبی رانده می‌شود. با این رانش، درازگودال شیلی-پرو در راستای ساحل غربی آمریکای جنوبی در درون اقیانوس آرام پدید می‌آید. نواحی پیرامون این گودال از پرلرزه‌خیزترین جاهای روی زمین هستند و باعث زمین‌لرزه‌های ویرانگری در مناطق پیرامون می شوند. پدید آمدن کوه‌های آند نیز به دلیل همین برخورد ورقه‌‌ی اقیانوسی و قاره‌ای است.

  تصویرهایی برای فهم بهتر

  رانده شدن ورقه‌ی اقیانوسی به زیر ورقه‌ی قاره‌ای