انقلاب مشروطه‌ی ایران در قرن سیزدهم هجری برای براندازی حکومت استبدادی پدید آمد و با امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرادین شاه قاجار در سال 1285 هجری شمسی به پیروزی رسید.دوره‌ی حکومت قاجار با نفوذ استعمار انگلیس در ایران همراه بود. شکست‌های ایرانیان از روسیه نیز شرایط را برای تاثیر گذاری آنان بر جریان‌های سیاسی ایران فراهم کرد. رقابت انگلیس و روسیه برای به دست آوردن امتیاز در ایران در دوران ناصرالدین شاه به اوج خود رسید که مخالفت‌های علمای دین و قیام مردمی را به همراه داشت.

امیرکبیر ایران

میرزا تقی خان امیرکبیر در سه سال صدر اعظمی خود، کوشید راه نفوذ استعمارگران را دشوار کند. او به یک انقلاب فرهنگی دست زد و دارالفنون را بنیان نهاد، روزنامه‌ی وقایه التفاقیه را منتشر کرد و اعلام کرد از این پس فقط افرادی از صندوق دولت حقوق می‌گیرند که کار و شغلی داشته باشند. او حقوق شاهزادگان قاجار و حتی حقوق مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه را قطع کرد. او 10 سال پیش از ژاپنی‌ها دست به اصلاحات زد و اگر دخالت انگلیس و روسیه نبود، امروزه وضعیت ایران بسیار بهتر از ژاپن بود.

امیرکبیر در سال 1230 با نیرنگ انگلیسی‌ها و کمک مهدعلیا به کاشان تبعید و در حمام فین کاشان به شهادت رسید. اما بنیان‌گذاری دارالفنون، راه‌اندازی چاپ‌خانه‌ها و انتشار روزنامه به زبان فارسی در داخل و خارج کشور، که امیرکبیر آغاز کننده‌ی چنین حرکت‌هایی بود، ارتباط ایرانیان تحصیل‌کرده با اروپاییان و رواج اندیشه‌های انقلابی سیدجمال الدین اسدآبادی، به رشد نهضت آزادی‌خواهی کمک کرد و مردم نیز آرام آرام دریافتند که حکومت پایبند به قانونی که نمایندگان مردم تصویب کرده باشند، می‌تواند از نفوذ بیگانگان جلوگیری کند و کشور را آباد سازد.

آغاز انقلاب

ناخرسندی مردم از حکومت در سال‌های پایانی حکومت ناصرالدین شاه به اوج خود رسید. او برای فراهم کردن هزینه‌ی سفرهای خود به خارج از کشور، امتیازهای زیادی به روس و انگلیس داد. امتیاز انحصار محصول توتون و تنباکوی ایران از مرحله‌ی کشت تا فروش در داخل و خارج کشور به مدت پنجاه سال که به یک شرکت انگلیسی واگذار شد، با مخالفت شیدید علما، بازرگانان و برخی از دولت‌مردان رو‌به‌رو شد. میرزا حسن شیرازی، مرجع بزرگ شیعیان که در نجف اقامت داشت، استفاده از تنباکو را حرام اعلام کرد و دولت ایران مجبور شد با پرداخت قرامت به شرکت انگلیسی، آن قرار داد را لغو کند. این حرکت جرقه‌ی حرکت‌های بعدی را روشن کرد.

عدالت خوانه می‌خواهیم

گلوله‌ی تفنگ میرزا رضای کرمانی، از مریدان سیدجمال الدین اسد آبادی، به استبداد ناصرالدین شاه قاجار پایان داد. فرزند او، مظفرالدین شاه، نیز به راه پدر رفت و سه سفر به اروپا داشت که هزینه‌هایی را بر ملت تحمیل کرد. او کارها را به صدرالاعظم‌های خودکامه‌ی خود، عین الدوله و امین السلطان، سپرد. در این دروان چند بار قحطی نان روی داد و قند آن قدر گران شد که مردم به سختی می‌توانستند نان خالی و چای شیرین را برای خانواده‌ی خود فراهم کنند. علاءالدوله، حاکم تهران، برخی از پیشه‌وران و بازرگانان را که همراه روحانیان به مخالفت با دولت برخاسته بودند، به بهانه‌ی گران‌فروشی چوب زد. عده‌ای از روحانیون و بازرگانان در اعتراض به این کار در حرم حضرت عبدالعظیم تجمع کردند و خواستار تشکیل عدالت خوانه شدند.

هجرت به قم

مظفرالدین شاه نخست به مردم وعده‌ها داد، اما در عمل به خواسته‌های مردم توجه نکرد و عین الدوله بر بیدادگری خود افزود. در شورشی که مردم در اعتراض به کارهای او انجام دادند، طلبه‌ای بر اثر تیراندازی کشته شد و در تشییع جنازه‌ی او نیز درگیری‌های خونینی رخ داد که به تجمع مردم و علما در تهران و سفر گروهی از آنان به رهبری سیدمحمد طباطبایی و سید عبد ‌الله بهبهانی، از مجتهدان معروف تهران، به قم انجامید. آنان نامه‌ای به شاه نوشتند و تهدید کردند اگر به وعده‌هایی که داده است عمل نکند، کشور را ترک خواهند کرد. به این ترتیب، شورش مردم در تهران به اوج خود رسید.

فرمان مشروطیت

سرانجام مظفرالدین شاه در برابر خواست مردم تسلیم شد، عین الدوله را کنار گذاشت و در 14 مرداد 1285هجری شمسی، فرمان مشروطیت را امضاء کرد. پس از مدت کوتاهی، شاه قانون انتخابات را امضا کرد و نخستین انتخابات سراسری در ایران برگزار شد. پس از گشایش نخستین دوره ی مجلس، که مجلس شورای ملی نام گرفت، قانون اساسی نوشته شد و شاه آن را امضاء کرد.

استبداد کوچک

مظفرالدین شاه مدت کوتاهی پس از امضای قانون اساسی فوت کرد و سلطنت به فرزندش محمدعلی شاه رسید که نظام سلطنت مشروطه را باور نداشت و خواهان حکومت مطلقه بود. لیاخوف روسی به دستور او مجلس را به توپ بست، گروهی از آزادی خواهان و روزنامه نگاران، از جمله میرزا جهان گیر شیرازی مدیر روزنامه ی صوراسرافیل، به دار آویخته شدند و سیدمحمد طباطبایی و سید عبد ‌الله بهبهانی را تبعید کردند. این دوره، که بیش از یک سال طول نکشید، به استبداد صغیر(کوچک) مشهور است.

قیام علیه استبداد

محمدعلی شاه با قیام های مردمی رو به رو شد. آذربایجانی ها پیش از همه واکنش نشان دادند. در تبریز ستارخان و باقرخان با همکاری گروهی از بزرگان شهر قیام مردمی را سازمان دهی کردند. عین الدوله به فرمان شاه شهر را محاصره کرد. محاصره یازده ماه طول کشید، اما مردم به وجود قحطی از قیام خود دست برنداشتند. این مقاومت، آزادی خواهان شهرهای دیگر را به قیام و پایداری فراخواند. آزادی خواهان گیلان قزوین را تصرف کردند و به طرف تهران حرکت کردند. آزادی خواهان اصفهان نیز به رهبری سردار اسعد به تهران وارد شدند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد و مشروطه خواهان اداره کشور را برعهده گرفتند.

سردار ملی سالار ملی

ستارخان و باقرخان از نخستین مجاهدانی بودند که همراه هفده نفر د ی گر از آزادی خواهان صف ضد استبداد تشک ی ل دادند. ا ی ن گروه با همراهی و حم ای ت مردم تبر ی ز شهر را به چند محله تق سی م کردند و تبر ی ز را از دست ن ی روهای دولتی خارج کردند . مجلس دوم از ا ی ن دو قهرمان تقد ی ر کرد و ستارخان را به سردار ملی و باقرخان را به سالار ملی ملقب ساخت . متاسفانه این دو مرد تاثیرگذار با انحراف مشروطیت خانه نشین شدند و حکومت باردیگر به دست خودکامگان افتاد.

انحراف مشروطه

پس از پیروزی مشروطه خواهان بر محمدعلی شاه، بین سران مشروطه اختلاف افتاد و بیگانگان از این فضا استفاده کردند و با پشتیبانی از وفادارن خود که در میان مشروطه خواهان نفوذ کرده بودند، نیروهای اصیل و انقلابی را خانه نشین کردند. برخی از مشروطه خواهان را نیروهای روس در تبریز و رشت به دار آویختند. روحانیان نیز که انحراف مشروطه از هدف های واقعی خود را دیدند، از پشتیبانی آن دست کشیدند. شروع جنگ جهانی اول و کم تجربگی احمدشاه قاجار که از سوی مشروطه خواهان به سلطنت انتخاب شده بود، شرایط را برای به قدرت رسیدن حکومت استبدادی دیگری فراهم کرد.

مشروطه‌ی مشروعه

یکی از روحانیون برجسته ی تهران که در آغاز پشتیبان مشروطه بود، شهید شیخ فضل ‌الله نوری بود که چون بر عقیده ی خود بر نظام مشروطه ی مشروعه پافشاری کرد، از مخالفان مشروطه به شمار رفت و به فرمان دادگاه انقلابی مشروطه خواهان به دار آویخته شد. شیخ بر این باور بود که مجلس شورای ملی باید مجلس شورای اسلامی باشد و چند مجتهد اسلام شناس بر روند قانون گذاری آن نظارت کنند تا مخالف قانو ن شرع نباشد.

پس از مشروطه

رضاخان به دنبال کودتایی که با پشتیبانی انگلیسی ها در اسفند 1299 انجام داد، پیش نیازهای به قدرت رسیدن خود را فراهم کرد. او نخست به عنوان سردار سپه در دربار قاجار نفوذ کرد و با دادن وعده و رشوه به نمایندگان مجلس، بسیاری از آنان را فرمانبردار خود کرد. زمانی که موضوع خلع قاجار از قدرت و به سلطنت رسیدن رضا خان در مجلس مطرح شد، مرحوم شهید مدرس به شدت با آن مخالفت کرد، اما بسیاری از نمایندگان به انقراض قاجار و تشکیل سلطنت پهلوی رای دادند. رضاخان بسیاری از آزادی خواهان را زندانی یا تبعید کرد و برخی ازجمله مدرس را به شهادت رساند.

رویدادهای مهم مشروطه

14 مرداد 1285 هجری شمسی: مظفرالدین شاه قاجار فرمان مشروطه را امضا کرد.

17 شهریور 1285: نظام‌نامه‌ی انتخابات مجلس تهیه شد و مظفرالدین شاه آن را امضا کرد.

14 مهر 1285: نخستین مجلس شورای ملی با سخنرانی مظفرالدین شاه کار خود را آغاز کرد.

3 آذر 1285: نخستین شماره‌ی روزنامه‌ی مجلس با چاپ سربی منتشر شد.

25 آذر 1285: محمدعلی‌میرزا، ولیعهد، با 400 نفر قزاق وارد تهران شد.

18 دی 1285: مظفرالدین شاه مرد.

28 دی 1285: محمدعلی شاه به سلطنت رسید.

3 تیر 1286: شیخ فضل الله نوری و سید احمد طباطبایی که تقاضای مشروطه‌ی مشروعه داشتند، در حضرت عبدالعظیم تحصن کردند.

4 آذر 1286: مجلس شورای ملی، بودجه‌ی دربار را از 800 هزار تومان به 500 هزار تومان کاهش داد.

2 تیر 1287: لیاخوف روسی به فرمان محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست.

3 تیرماه 1287: گروهی از آزادی‌خواهان، از جمله میرزا جهانگیرخان شیرازی، مدیر روزنامه‌ی صور اسرافیل، در باغ شاه کشته شدند.

29 تیر 1287: درگیری‌های سنگینی بین نیروهای دولتی و مجاهدان تبریز رخ داد.

31 شهریور 1287: ستارخان و باقرخان به همراهی 21 هزار مجاهد، بر تبریز مسلط شدند.

 15 فروردین 1288: قزوین به دست مجاهدان گیلان افتاد.

5 تیر 1288: نیروهای سردار اسعد بختیاری به قم وارد شدند.

23 تیرماه 1288: مجاهدان به تهران وارد شدند و در خیابان‌های تهران سنگربندی کردند.

26 تیر 1288: محمدعلی شاه از سلطنت برکنار شد و احمد شاه جای او را گرفت.

9 مرداد 1288 شیخ فضل الله نوری به دار آویخته شد.

14 مرداد 1288: نیروهای وفادار به ستارخان و باقرخان خلع سلاح شدند.

13 شهریور 1288: مجاهدان ارمنی و نیروهای بختیاری به نیروهای محمدعلی شاه، که با پشتیبانی روسیه به ایران بازگشته بود، درگیر شدند.

8 آذرماه 1288: سفارت روسیه به دولت ایران التیماتوم داد که خسارت لشکرکشی را بپردازد.

28 آذر 1288: شیخ محمد خیابانی در مجلس شورای ملی علیه التیماتوم سخنرانی کرد.

10 دی 1288: روس‌ها در تبریز به جنایت دست زدند و مجاهدان را به دار آویختند.

6 مرداد 1293: جنگ جهانی اول آغاز شد.  

حق هر گونه نشر کاغذی و الکترونیک این مقاله، برای جزیره‌ی دانش محفوظ است.

این مقاله هنوز در دست نگارش است